ईशावास्योपनिषद् संस्कृत श्लोक अंग्रेजी र नेपाली सामान्य अर्थ

शुक्ल यजुर्वेदको माध्यान्दिनीय संहिताको अन्तिम (चालिसौं) अध्यायको नाम इशावास्योपनिषद् हो । ईशावास्यमिदं सर्वम् भन्ने प्रारम्भिक पङ्क्तिका आधारमा प्रस्तुत उपनिषद्को नाम ईशावास्योपनिषद् रहेको देखिन्छ । यसलाई ईशोपनिषद पनि भनिन्छ । यसमा १८ पद्य छन् । यसले ब्रह्मविद्याका बारेमा प्रकाश पारेको छ । यसले निष्काम भावले कर्म गर्ने शिक्षा दिएको छ । अद्वैत भावनाको सशक्तीकरण गर्नु पनि यसको अर्को उद्देश्य हो । उपनिषद कर्म उपासनाकाण्ड पछि ज्ञान काण्ड अन्तर्गत ईश उपनिषद पर्दछ । यसलाई ईशोपनिषद पनि भनिन्छ । पहिलो मन्त्रमा ईशावास्य भनिएकोले यसलाई ईशावास्य उपनिषद पनि भनिन्छ । यस उपनिषदमा १८ मन्त्रहरु छन् । शुक्ल यजुर्वेदको ४० औँ अध्यायका यी मन्त्रहरु हुन् । ईशादि नौ उपनिषद मध्ये यस उपनिषदले प्रथम स्थान प्राप्त गरेको छ । अन्य उपनिषदमा जस्तै यसमा पनि वक्ता र श्रोता गुरु शिष्य कसैको नाम पाईंदैन 

शान्ति पाठ 

ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते ॥

पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥

ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ 

संस्कृत श्लोक	अंग्रेजी अर्थ	नेपाली अर्थ
ईशा वास्यम् इदं सर्वम् यत्किञ्च जगत्यां जगत्  । तेन त्यक्तेन भुञ्जीथा मा गृधः कस्य स्विद् धनम् ।।१।।	All this, is pervaded by the Isha (Lord), Whatsoever moves in this world. By such a renunciation protect (thyself). Covet not the wealth of others. [1]	यस सम्पूर्ण ब्रह्माण्डमा यी संसारहरू जुनसुकै छन्, सबै कुरा ईशा (ईश्वर) द्वारा व्याप्त छ। तिमीलाई उहाँले यज्ञको रूपमा जे दिनुभएको छ, त्यसलाई बिना आसक्तिको उपभोग गर। कसैको धन प्राप्त गर्ने कामना नगर्नुहोस् ।। १।।
कुर्वन् एव इह कर्माणि जिजीविषेच्छतँ समाः । एवं त्वयि न अन्यथा इतः अस्ति न कर्म लिप्यते नरे ।।२।।	By performing karma in this world one should wish to live a hundred years. Thus action does not bind thee, the doer. There is no other way than this. [2]	राम्रो कर्म गरेर मात्र यो संसारमा सय वर्ष बाँच्ने कामना गर्नुपर्छ। यो बाहेक तिम्रो लागि अर्को उपाय छैन। यसरी कर्मको लेप छैन ॥२॥
असुर्या नाम ते लोका अन्धेन तमसा आवृताः । ताँस्ते प्रेत्य अभिगच्छन्ति ये के च आत्म हनः जनाः ।।३।।	Those worlds of Asuras (demons) are enshrouded by blinding gloom. Those who are the slayers of the Self go to them after death. [3]	असुर्यसँग सम्बन्धित संसार र योनिहरू अज्ञानता र अन्धकारले ढाकेका छन्। जसले आत्मालाई भंग गर्छ, तिनीहरूले मृत्युपछि मात्र संसार प्राप्त गर्छन् ॥३॥
अनेजत् एकम् मनसो जवीयो न एनत् देवा आप्नुवन पूर्वम् अर्षत् । तत् धावतो अन्यान अत्येति तिष्ठत् तस्मिन् अपः मातरिश्वा दधाति ।।४।।	Unmoving, It is one, faster than the mind. The senses cannot reach It, for It proceeds ahead. Remaining static It overtakes others that run. On account of Its presence, Matarsiva (the wind) conducts the activities of beings. [4]	त्यो आत्म अव्यवस्थित, एक र मन भन्दा छिटो छ। इन्द्रियहरूद्वारा यो प्राप्त गर्न सकिँदैन किनभने यो सबैको अगाडि छ। ऊ स्थिर भए पनि सबै गतिशीलतालाई पार गरेको छ। उहाँकै शक्तिमा वायुले सबै प्राणीको कर्मको विभाजन गर्छ ।।४।।
तत् एजति तत् न एजति तत् दूरे तत् उ अन्तिके । तत् अन्तः अस्य सर्वस्य तत् उ सर्वस्य अस्य बाह्यतः ।।५ ।।	It moves; It moves not. It is far; It is near. It is within all; It is without all. [5]	त्यो आत्मसिद्धान्त चल्छ र चल्दैन पनि। उहाँ टाढा पनि हुनुहुन्छ र नजिक पनि हुनुहुन्छ। उहाँ सबै भित्र हुनुहुन्छ र उहाँ सबै बाहिर पनि हुनुहुन्छ ।।५।।
यः तु सर्वाणि भूतानि आत्मनि एव अनुपश्यति । सर्वभूतेषु च आत्मानं ततो न विजुगुप्सते ।।६ ।।	He who perceives all beings in the Self, and the Self in all beings, does not entertain any hatred on account of that perception. [6]	जसले आत्मामा सबै भूत देख्छ र सबै भूतमा आत्मा देख्छ, उसले कसैलाई कसरी घृणा गर्छ ।।६।।
यस्मिन् सर्वाणि भूतानि आत्मा एव अभूत् विजानतः । तत्र को मोहः कः शोक एकत्वम् अनुपश्यतः ।।७।।	When a man realises that all beings are but the Self, what delusion is there, what grief, to that perceiver of oneness? [7]	पुरुषका लागि सबै भूत आत्मा बनेका छन्, त्यस समयमा एकता देख्ने ज्ञानी पुरुषलाई के आशक्ति र के दु:ख बाँकी रहन्छ ।।७।।
स पर्यगात् शुक्रम् अकायम् अव्रणम् अस्नाविरम् शुद्धम् अपापविद्धम् । कविः मनीषी परिभूः स्वयम्भू याथातथ्यतो अर्थान् व्यदधात् शाश्वतीभ्यः समाभ्यः ।।८।।	That (Self) is all-pervading, radiant, bodiless, Unbroken, without sinews, pure, untainted by sin, the all-seer, the lord of the mind, transcendent and self-existent. That (Self) did allot in proper order to the eternal Prajapatis known as samvatsara (year) their duties. [8]	त्यो आत्मा परम प्रफुल्लित, शरीररहित, अक्षुण्ण, स्नायुरहित, पवित्र, शुभ कर्मरहित, सर्वस्वरूप, सर्वज्ञ, सर्वोत्कृष्ट र आत्म-अस्तित्व भएको छ। उहाँले अनादिकालदेखि नै सबै अर्थहरू सृजना र विभाजन गर्दै आउनुभएको छ ।।८।।
अन्घं तमः प्रविशन्ति ये अविद्याम उपासते । ततो भूय इव ते तमो य उ विद्यायाँ रताः ।।९।।	Those who worship avidya (karma born of ignorance) go to pitch darkness, but to a greater darkness than this go those who are devoted to Vidya (knowledge of the Devatas). [9]	अविद्याको पूजा गर्नेहरू गहिरो अन्धकारमा प्रवेश गर्छन्। विद्यामा तल्लीन भएकाहरू त्योभन्दा पनि अन्धकारमा प्रवेश गर्छन् ।।९।।
अन्यत् एव आहुः विद्यया अन्यत् आहुः अविद्यया । इति शुश्रुम धीराणां ये नः तत् विचचक्षिरे ।।१०।।	Different indeed, they say, is the result (attained) by vidya and different indeed, they say, is the result (attained) by avidya. Thus have we heard from the wise who had explained it to us. [10]	विद्याबाट अर्को नतिजा भनिएको छ भने अविद्याबाट अर्को नतिजा आएको छ । त्यसैले हामीले बुझेका रोगी पुरुषहरूबाट सुनेका छौं ।।१०।।
विद्यां च अविद्यां च यः तत् वेद उभयम् सह । अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा विद्यया अमृतम् अश्नुते ।।११।।	He who knows both vidya and avidya together, transcends mortality through avidya and reaches immortality through vidya. [11]	जसले विद्या (ज्ञान) र अविद्या (कर्म) दुवैलाई एकसाथ जान्दछ, उसले अज्ञानबाट मृत्युलाई पार गरेर विद्याद्वारा अमरत्व प्राप्त गर्दछ ।।११।।
अन्धं तमः प्रविशन्ति ये असम्भूतिम् उपासते । ततो भूय इव ते तमो य उ सम्भूत्याँ रताः ।।१२।।	To pitch darkness they go who worship the Unmanifested (Prakriti). To a greater darkness than this go those who are devoted to the Manifested (Hiranyagarbha). [12]	अशम्भु (अव्यक्त प्रकृति) को पूजा गर्नेहरू गहिरो अन्धकारमा प्रवेश गर्छन्, र जो केवल सम्भूति (कार्य ब्राह्मण) को पूजा गर्छन् तिनीहरू अझ ठूलो अन्धकारमा प्रवेश गर्छन् ।।१२।।
अन्यत् एव आहु: सम्भवात् अन्यत् आहुः असम्भवात् । इति शुश्रुम धीराणां ये नः तत विचचक्षिरे ।।१३।।	Different indeed, they say, is the result (attained) by the worship of the Manifested and different indeed, they say, is the result (attained) by the worship of the Unmanifested. Thus have we heard from the wise who had explained it to us. [13]	सम्भूतिको पुजा अर्कै फल भनी वर्णन गरिएको छ भने अस्भुतिको पुजा अर्कै फल भएको बताईएको छ । त्यसैले हामीले बुझेका रोगी पुरुषहरूबाट सुनेका छौं ।।१३।।
सम्भूतिं च विनाशं च यः तत् वेद उभयम् सह । विनाशेन मृत्युं तीर्त्वा सम्भूत्या अमृतम् अश्नुते ।। १४ ।।	He who knows both the Unmanifested and the destructible (Hiranyagarbha) together, transcends death by the (worship of) the destructible and attains immortality by the (worship of ) the Unmanifested. [14]	जसले अस्तित्व र नाशवान दुवैलाई एकै समयमा जान्दछ, उसले विनाशीको पूजा गरेर मृत्युलाई पार गर्छ र अविनाशीको पूजा गरेर अमरत्व प्राप्त गर्छ ।।१४।।
हिरण्मयेन पात्रेण सत्यस्य अपिहितं मुखम् । तत्त्वं पूषन् अपावृणु सत्यधर्माय द्रष्टये ।।१५।।	The face of the Truth is veiled by a bright vessel. Mayst thou unveil it, O Sun, so as to be perceived by me whose dharma is truth. [15]	उहाँ, सत्यको अनुहार, उज्यालोको सुनौलो भाँडोले ढाकिएको छ। हे पुशन ! त्यो आवरण हटाइदिनुहोस्, ताकि धर्मीहरूले उहाँलाई देख्न सकून् ॥१५॥
पूषन् एकर्षे यम सूर्य प्राजापत्य व्यूह रश्मीन् समूह । तेजो यत् ते रूपं कल्याणतमं तत्ते पश्यामि यः असावसौ पुरुषः सः अहम् अस्मि ।।१६।।	O nourisher, pilgrim of the solitude, controller, absorber (of all rasas), offspring of Prajapati, cast away thy rays, gather them up and give up thy radiating brilliance. That form of thine, most graceful, I may behold. He, the Purusha, I am. [16]	हे पालनकर्ता ! हे ज्ञानको रूप ! हे नियन्त्रक ! हे सूर्य! हे प्रजापति ! तपाईंको किरणहरूको यी समूहहरू सङ्कलन गर्नुहोस् र तिनीहरूलाई हटाउनुहोस्। यसलाई आफ्नो व्रतमा मिलाउनुहोस्। यसरी म त्यो परम शुभ स्वरूप देख्छु। जो परम पुरुष हुनुहुन्छ, म नै हुँ ।।१६।।
वायुः अनिलम् अमृतम् अथ इदम् भस्मान्तँ शरीरम् । ॐ क्रतो स्मर कृतँ स्मर क्रतो स्मर कृतँ स्मर ।।१७।।	Let (my) vital air (prana) now attain the immortal Air (all-pervading Self); then let this body be reduced to ashes. Om, O mind, remember - remember that which has been done, O mind, remember - remember that which has been done. [17]	अब यो आत्मा त्यो सर्वव्यापी वायु अनिल, अविनाशी द्वारा प्राप्त हुन सक्छ। अनि शरीर जलाउनु पर्छ। ओम... अब के भयो याद गर, के भयो याद गर ॥१७॥
अग्ने नय सुपथा राये अस्मान् विश्वानि देव् वयुनानि विद्वान् । युयोधि अस्मत् जुहुराणम् एनः भूयिष्ठां ते नम उक्तिम् विधेम ।।१८।।	O Fire, O Deva, knower of all our actions or all our knowledge, lead us by the good path for enjoying the fruits of actions. Liberate us from our deceitful sins. We offer thee ever more our words of adoration. [18]	हे अग्नि ! तिमी नै धन हौ। सबै छन्। उहाँ नै सबै कर्मका जानकार हुनुहुन्छ। हे भगवान ! तिम्रो प्राप्तिमा मेरा सबै प्रतिबन्धात्मक कर्महरू हटाउनुहोस्। तिमीलाई बारम्बार नमस्कार ।।१८।।

अध्यात्मिक चिन्तन मञ्च